0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

Şekil bilgisi nedir hakkında merak ettikleriniz tüm detaylarıyla haberimizde. Biçimbilim, yapıbilim, şekil bilgisi, şekil bilgisi, morfoloji veya bina bilgisi dilbilimde sözcüklerin içyapısını inceleyen alt dalıdır. Peki, Şekil bilgisi nedir? Şekil bilgisi konu anlatımı! Şekil bilgisi morfoloji kavramının kökeni nedir? Şekil bilgisi ne demek? İşte detaylar haberimizde…

ŞEKİL BİLGİSİ NEDİR?

Biçimbilim, yapıbilim, şekil bilgisi, şekil bilgisi, morfoloji veya bina bilgisi dilbilimde sözcüklerin içyapısını inceleyen alt dalıdır. Temel inceleme nesnesi, dilin mana taşıyan en ufak parçaları olan biçimbirimlerdir. Biçimbilim, sözcükleri, nasıl oluşturulduklarını ve öbür sözcüklerle ilişkilerini inceler ve sözcüklerin kök, vücut ve ilave gibi bileşenlerinin yapısını çözümler.

Modern dilbilimin alt alanı olan şekil bilimi, bir dilin mana taşıyan en ufak parçalarının (biçim birimi, morfem) araştırmasını yapar. Biçim birimleri farklı biçimlerde kullanılır, mana ayırıcı en ufak birimlerden (fonem) oluşur ve bunların kelimelerini oluşturur. Biçim birimi kelimelerin iç yapısındaki lisan olgularına ilişkin kurallarla ilgilenir.

ŞEKİL BİLGİSİ MORFOLOJİ KAVRAMININ KÖKENİ NEDİR?

Morfoloji geleneksel lisan bilgisinde, bükün biçimlerinin ve sözcük türlerinin çözümlemesini kapsayan ve söz yapısını da dikkate meydan şekil bilgisidir.

Morfoloji kavramı, tipik sözcük yapılarını tanımlamak için lisan bilimciler tarafından 19. yüzyılda ele alınmıştır. Bu kavram köken olarak, bilhassa Botanik’teki şekil bilgisini başlatan Goethe’den gelmektedir. August Schleicher bu kavramı, dilbilim için 1860 yılında sadece başlık olarak benimsedi. Morfemleri ise ilk olarak Leonard Bloomfield konulaştırdı. Bloomfield (1933) ve Harris (1951) bu konuya ayrı birer bölüm ayırarak eserlerinde yer vermiştir. Morfoloji, konum açısından daimi bir değişime uğrarken hem hangi lisan betimsel alanların ona iç edilip edilmeyeceği sorusu, hem de değişik gramer sınıflarının düzenleyici sistemlerine nasıl iç edileceği konusu farklı yaklaşımlarla ele alınmıştır.

Söz türetme

Söz türetme temelbirim ve eklerin birleştirilmesiyle oluşturulan sözcük yapılarıdır. Misalen; iyi-lik, güzel-lik gibi… İyi sözüne –lik eki getirilerek sıfattan isim türetilmiştir.

Birleşik sözcük yapma

Birleşik kelimeler en az iki sözün bir araya getirilmesiyle oluşur, fakat bu sözler istenildiği kadar unsur içerebilir. Mesela; dil-bilim sözü lisan sözü ile türemiş isim olan bil-im sözü bir araya getirilerek ‘dilbilim’ şeklinde birleşik sözcük yapılmıştır.

Kısaltmalar

Kısaltmalar şu şekilde ayrılabilir:

Birleşik kelimelerin sadece kafa harflerini kullanarak yapılan kısaltmalar,

Yeni bir sesbilgisel sözcük oluşturacak şekilde yapılan kısaltmalar: Türk Dil Kurumu→ TDK

Uzun sözlerdeki bazen birimlerin atılmasıyla yapılan kısaltmalar: Üniversite→ Üni

Evrişim

Kimi lisan bilimcilere göre evrişim konusu şekil bilgisi içerisinde ele alınır. Evrişim, bir kelimenin şekil değişikliği olmadan sözcük türünün değişmesidir. Örneğin; “Adam güzel konuştu” ile “güzel çiçeklerden bir demet aldı” cümlelerinde “güzel” sözü biçimsel bir değişikliğe uğramadan ilk cümlede zarf, ikinci cümlede sıfat görevindedir.

Almancada bazen isimlerin tekil ve çoğul halleri aynıdır. Das Kissen (tekil), die Kissen (çoğul), bu sözcükte de hiçbir biçimsel değişiklik yoktur ve evrişime uğramış bir sözcüktür.

Evrişimin öbür bir tanımı ise, morfemde hafif bir değişiklik olabileceği yönündedir, böyle sözler de bükün konusuna iç edilebilir. Bu bağlamda evrişimin ilk belirttiğimiz tanımı Sıfır-türetme olarak adlandırılır.

Sözlerdeki biçimsel olaylar, öbür hiçbir değişiklik olmadan sadece önek ve soneklerden oluşuyorsa kurallara müsait olan ifadelerle betimlenir. Arapçadaki bâzı sözcük türetme kurallarında olduğu gibi bâzı durumlar kurallara müsait olan dillerle anlaşılmaz.

Sınırlamalarda ortaya çıkan sorunlar

Söz bilgisi ve bükünün bölümlenebilirliğine dair tartışmalar hala sürmektedir. Kimi okullarda sözcük bilgisi kendine özgü bir meydan olarak, bazen okullarda ise şekil bilgisinin alt alanı olarak öğretilmektedir. Ama şekil bilgisi sözcük bilgisinin alt alanı olarak alınırsa söz bilgisini şekil bilgisinden ayırmanın hiçbir mantığı yoktur. Bir kolay ve belirleyici kurala göre söz bilgisi ile bükün arasındaki fark şudur: Sözcük bilgisinde yeni kelimeler türetilir, bükünde ise sözcüklerin anlamlarına katkı yapılarak kelimelerin cümledeki işlevleri dile getirilir. Mesela; Söz bilgisi, hareket sözüne –siz eki getirilerek yeni bir sözcük oluşturulan alandır. Bükünde ise yeni bir sözcük türetilmez, sadece uyumluluk aranır, mesela; özne-yüklem uyumu, çoğul isimlerde yüklem de çoğul olur ya da yazmak fiilinin özneye göre (yazıyorum, yazıyorsun) çekimi gibi durumlar bükünün ilgilendiği konulardır.

Bükün ve tümce bilgisinde aynı dilbilgisel ve anlambilimsel işlevler söz konusu ise sınırlandırmalarda sorunlar ortaya çıkabilir. Örneğin; bükünlü diller grubunda olan Almancada şöyle bir kategori vardır: Almancada tüm isimlerin tanımlığı (Artikel) vardır. Bu tanımlıklar adların cinsini, çekimlerini, tekil ya da çoğul biçimlerini, belirli ya da belirsiz olduklarını ve aynı zamanda adla beraber çekilen sıfat ve zamirlerin çekimini belirtir. Bu tanımlıklar “der, die, das”tır. Mesela; Löwe (arslan) sözü söz bilgisindeki –in ekini alarak Löwin (dişi arslan) olur. Bir cümlede kullanılan Artikeller her zaman çekimlenir, fakat Almancadaki fazla az isim cinse göre değişir.

Bir dilin mana taşıyan en ufak birimi olarak tanımlanan morfem, şekil bilgisi dahilinde parçalara ayırma imkânları sunar ve bilimsel tartışmalara yol açar.

BİÇİM BİRİMİ

Dilin mana taşıyan en ufak bina birimi olan şekil birimi, bir kelimenin henüz sınıflandırılmamış öğesidir. Morflara kelimeleri parçalara ayırarak ulaşılır. Mesela; “O her gün okula gider” ve “Giderayak işlerim mevcut bitirilecek” cümlelerinde gitmek fiiline –er morfemi getirilerek farklı anlamlar oluşturulmuştur.

Farklı morflar farklı şekillerde aynı işlevi görüyorsa, bunlara da biçimbirimlerin allomorfları denir. Türkçede bu duruma şu şekilde örnek verilebilir:

Örnek 1: “Annemler geldi.” ve “Annemgil geldi.” Bu cümlelerdeki “anne” sözcüğüne eklenen “-ler” ve “-gil” sözcükleri aynı anlamı vermektedir.

Örnek 2: “Öğrenciler yarın gelecekler.” ve “Arkadaşlarım bu sınavı başaracaklar.” Bu cümlelerde “öğrenciler” ve “arkadaşlarım” sözcüklerinde “-ler” ve “-lar” ekleri aynı çoğul anlamını vermektedirler. Aynı zamanda “gelecekler” ve “başaracaklar” sözcüklerindeki “-ecek” ve “-acak” ekleri aynı gelecek zaman kipini belirtmektedirler. Bu hal öbür dillerde de meydana gelmektedir. Örneğin; Kinder kelimesindeki –er, Hunde kelimesindeki –e, Fragen kelimelerindeki –n, CDs kelimeleri –s, çoğul biçimi değişmeyen Wagen kelimesi çoğul biçimbirimlerin Allomorfemidir. Bu biçimde farklı biçimbirimler Senkretizm adı verilir.

Bükün ve sözcük yapısı kuralları

Bükün, sözcük yapısında gözlemlenen farklı yöntem ve kurallara göre gruplara ayrılır.

Sıfat, isim ve fiil çekimi bükün sınıfına girer. Birçok yazar, sıfatlarda karşılaştırma ve bu karşılaştırma derecesini de bükün sınıfına koyarlar. Örneğin; ” Çay içiyorum” cümlesinde birinci tekil şahıs ve şimdiki zaman olarak kullanılan “-yor” ve “um” cazibe morfemi vardır.

Son zamanlarda yapılan çözümlemelerde bükün, sözdizimsel düzeyde bir role sahip olduğu için şekil birimi sınıfından sayılmamaktadır, fakat bu görüşle, anlambilimsel düzeyde çoğul bina ve Genus (cins durumu) çelişmektedir.

Haberler.com – Gündem

Edebiyat, Gündem – Longtail, Gündem, Eğitim, Yaşam, Haberler